Jan (Sacranus) z Oświęcimia

---

Życiorys

Jan (Sacranus) z Oświęcimia to postać historyczna, którą należy rozgraniczyć od dwóch innych mężczyzn noszących to imię. Młodszy z Oświęcimia, aby nie mylić go z Jana (Bebera) z Oświęcimia, który pełnił funkcję rektora w latach 1479–1480, ani z najwcześniejszym znanym Janem (Piotrowiczem) z Oświęcimia, który został zapisany na Akademię Krakowską w 1443 roku. Sacranus zapisał się na Akademię Krakowską w 1459 roku, a w 1465 roku uzyskał stopień bakałarza, następnie w 1469 roku osiągnął mistrzostwo sztuk wyzwolonych.

Podczas studiów w Krakowie Jan został dotknięty humanizmem, co szczególnie zintensyfikowało się dzięki wykładom Jakuba Publiciusa z Florencji w latach 1469/1470. Jego związek z tym nowym nurtem pogłębił się podczas długotrwałej podróży do Włoch w latach 1470-1475. W Rzymie kształcił się pod okiem znanych humanistów, takich jak Francesco Filelf i Jan Argyropul. Choć nie zdobył doktoratu w wyższych fakultetach, jego wpływ na krakowską uczelnię był znaczący.

Po powrocie do Krakowa Jan prowadził wykłady na Akademii do 1492 roku w ramach Wydziału Artystów, gdzie dwukrotnie obejmował stanowisko dziekana; w letnim półroczu w 1479 oraz w zimowym 1491/1492. Od 1492 roku przeniósł się na Wydział Teologiczny, na którym uzyskał doktorat przed 1498 rokiem. Sacranus wykazał zamiłowanie do humanizmu, tworząc podręcznik epistolografii dla celów dydaktycznych, który zdobył dużą popularność, co dowodzi jego czterech różnych wydań ogłoszonych drukiem (b.r.wyd., 1507, 1512, 1520).

Jako jeden z pionierów humanizmu w Krakowie, Jan był zwolennikiem poetyckiego i literackiego rozwoju. Dzięki jego umiejętnościom retorycznym wielu uczniów zgłębiło tajniki twórczości Cycerona oraz innych wspaniałych autorów. Poeta Andrzej Krzycki wskazał na jego „słodką wymowność”, doceniając nie tylko jego wiedzę, ale i styl. Choć jako profesor obowiązkowo prowadził wykłady z Arystotelesa, wciąż powracał do klasycznych tekstów i myśli starożytnych.

Nie podzielał radykalnych postulatów swoich współczesnych, zawsze opowiadając się za umiarkowanym podejściem w dyskusjach na Uniwersytecie. Czasami niesłusznie oskarżano go, jak się twierdzi, o potępianie dzieł humanistycznych, czego autorem był m.in. Józef Szujskiego.

W latach dziewięćdziesiątych, jako przedstawiciel uniwersytetu, występował na oficjalnych powitaniach dla przybywających do Krakowa osobistości politycznych oraz religijnych. Jako rektor Akademii Krakowskiej miał znaczący wpływ na przyszłość tej uczelni, piastując ten urząd trzykrotnie w latach 1493-1495 oraz ponownie w zimowym i letnim półroczu w latach 1512/13. Podczas ostatniej kadencji otrzymał upoważnienie od biskupa krakowskiego Jana Konarskiego do zajęcia się kryzysami uniwersytetu, które narastały w wyniku pożaru Collegium Maius. Jego wpływ na uczelnię powiększył się dzięki jego energii oraz determinacji w odbudowie instytucji.

W swoim rektoracie starał się bronić prawa uczelni przed nadmiernymi opłatami na cele wojenne, co doprowadziło do napięć z biskupem Konarskim. Spor ten sięgnął aż do Kurii Rzymskiej, co przyczyniło się do czasowego wstrzymania wykładów, a zakończył się dopiero w 1514 roku.

Jan Sacranus był przez Jana Olbrachta powołany na kapelana królewskiego, pełniąc rolę spowiednika dla trzech władców: Jana Olbrachta, Aleksandra oraz Zygmunta I Starego. Jego wpływ na sprawy państwowe, zwłaszcza u boku Króla Aleksandra, był niekwestionowany. Sacranus ponadto brał udział w misjach dyplomatycznych, m.in. do Śląska, aby namawiać do zawiązania konfederacji polsko-czeskiej.

W historii unii między Kościołem zachodnim a wschodnim Sacranus odegrał również istotną rolę. W 1501 roku, na zlecenie biskupa wileńskiego, przygotował dzieło przeciwko planom unii, noszące tytuł Elucidarius errorum ritus Ruthenici, wydane w Krakowie w 1507 roku. W nim jasno wyraził swoje stanowisko, przeciwstawiając równorzędność obu Kościołów i podnosząc 40 „błędów” Kościoła wschodniego.

Podczas jego działalności w Kościele, Jan posiadał liczne prebendy, a jako kanonik katedralny krakowski oraz włocławski otrzymywał znaczne dochody. Pełnił również funkcje proboszcza w kościele św. Mikołaja w Krakowie oraz w Osieku i Proszowicach, a także podjął starania o budowę szpitala dla ubogich w Proszowicach w 1503 roku.

Sacranus, pomimo starości, w 1520 roku odbył pielgrzymkę do Rzymu. Zmarł 7 grudnia 1527 roku w Krakowie, mając 84 lata, a jego ciało spoczęło w katedrze wawelskiej.

Warto zaznaczyć, że swoją bogatą bibliotekę, składającą się z wielu wartościowych dzieł, przekazał częściowo jeszcze za życia (w 1525), a resztę w testamencie Uniwersytetowi Krakowskiemu.

W skład jego księgozbioru wchodziły nie tylko inkunabuły, ale także cenne rękopisy i dzieła teologiczne, które zyskały znaczną wartość historyczną. Oprócz tego dowody wskazują, że Sacranus miał wpływ na inne postacie, takie jak Fryderyka Jagiellończyka oraz Mikołaja Kopernika. Jego zasługi i dorobek są dowodem na wyjątkową rolę, jaką odegrał w polskim humanizmie.

W 1984 roku na kamienicy pod numerem 20 w Rynku Głównym w Oświęcimiu odsłonięto tablicę pamiątkową, aby upamiętnić życie i działalność Sacranusa.

Twórczość

Ważniejsze utwory i mowy

Jan (Sacranus) z Oświęcimia był autorem wielu ważnych dzieł i mów, które miały kluczowe znaczenie w kontekście kultury i nauki jego czasów. Do najważniejszych utworów zalicza się:

• Elucidarius errorum rithus Ruthenici, stworzony na Litwie w wiosennych miesiącach 1501 roku, a wydany być może jeszcze w tym samym roku lub nieco później; fragmenty opublikowane w późniejszym czasie noszą tytuł Errores atrocissimorum Ruthenorum (po 1527); całość natomiast została przedrukowana w pracach J. Łasickiego oraz A. Gwagnina, a dotyczy polemiki wokół obrządków Kościoła wschodniego,
• Modus epistolandi, którego pierwsze wydanie nie jest datowane, natomiast kolejne ukazały się w Krakowie w latach: 1507, 1512 oraz 1520 w drukarni J. Hallera,
• Invitativa oratio divi Alberti Poloniae regis ingredientis primum urbem Cracoviam, wygłoszona 2 grudnia 1492 roku; jej treść opublikowano przez J. Fijałka w „Studiach do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego” w 1899 roku,
• Oratio ad regem invitativa per infantem puerulum (z wierszem na cześć Jana Olbrachta), opublikowaną również przez J. Fijałka,
• Invitativa oratio… in ingressu primo… principis Frederici in urbem Cracoviam, wygłoszona 14 grudnia 1493, a także umieszczona w opracowaniach J. Fijałka,
• Oratio… pro suscepcione dicti domini cardinalis…, która ukazała się pod nazwiskiem kapituły krakowskiej, a także została ogłoszona przez J. Fijałka,
• Oratio laudativa… pro Andreolo puero (z wierszem), wygłoszona 25 grudnia 1493 roku; technika publikacji była podobna do wcześniejszych prac,
• Ad episcopum, które również zostało opublikowane przez J. Fijałka,
• Invitativa… pro episcopo posnaniensi oraz pro episcopo kuiaviensi, obydwa utwory również dokumentowane w pracy J. Fijałka; rękopis jednego z nich znajdował się w Bibliotece Petersburskiej,
• Wiersze łacińskie, sporządzone w różnorodnych współczesnych dziełach, z ogólnymi informacjami na ten temat podanymi przez M. Wiszniewskiego w Historii literatury polskiej,

Materiały

Ważnym aspektem działalności Jana Oświęcimia były również materiały dotyczące jego pracy oraz związków z uniwersytetem. W dokumentacji znajdują się:

• Pozwolenie na rezygnację z kanonii sandomierskiej, datowane na 25 maja 1505 roku; zatwierdzenia królewskie dotyczące fundacji Jana z lat 1508 oraz 1517, które zostały opublikowane w materiale T. Wierzbowskiego,
• Materiały dotyczące działalności uniwersyteckiej, które można znaleźć w „Conclusiones Universitatis Cracoviensis ab anno 1441 ad annum 1589”, wydanych przez H. Barycza w 1933 roku, w Archiwum do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce.

---

Oceń: Jan (Sacranus) z Oświęcimia

---