Cmentarz żydowski w Oświęcimiu

---

Historia

Powstanie cmentarza i zmiana lokalizacji, XVI–XIX wiek

Kirkut w Oświęcimiu został założony w połowie XVIII wieku. Wcześniej, w 1588 roku, powstał inny cmentarz, dla którego przekazano grunt miejscowej społeczności żydowskiej, w celu budowy zarówno cmentarza, jak i synagogi. Ostatnie pochówki na tym pierwotnym cmentarzu odbywały się do końca XVIII wieku, kiedy to władze zaczęły narzucać przepisy zmuszające do przenoszenia cmentarzy poza tereny miast. Nowe miejsce pod, obecnie istniejący, cmentarz żydowski w Oświęcimiu wytyczono w 1784 roku.

II wojna światowa

W okresie II wojny światowej, w lipcu 1941 roku, cmentarz został zamknięty przez okupacyjne władze niemieckie. Dalsze losy nekropolii okazały się tragiczne – hitlerowcy zdewastowali miejsce, zniszczyli macewy, które wykorzystywano jako materiały budowlane, a niektóre wrzucano do rzeki Soły. Po zakończeniu wojny miejscowi mieszkańcy zaczęli natrafiać na fragmenty nagrobków porzucone w różnych rejonach miasta. W pewnym okresie niektóre z nich wróciły na teren cmentarza.

W czasie tak dramatycznych wydarzeń, celowe zniszczenie cmentarzy miało na celu całkowite wymazanie kultury żydowskiej. Żydzi byli zmuszani do pracy przymusowej przy rozbiórce macew, które następnie były wykorzystywane przy budowie dróg oraz chodników. Dodatkowo, teren cmentarza został okrojony z trzech stron, co doprowadziło do znacznego zmniejszenia jego powierzchni. W miejsce, które wcześniej zajmował cmentarz, zbudowano oboz barakowy dla robotników przymusowych, a do dzisiaj zachowały się betonowe schrony przeciwlotnicze.

II połowa XX wieku

Po zakończeniu działań wojennych odnotowano powrót niewielkiej grupy ocalonych Żydów, lecz żadne pochówki nie miały miejsce na cmentarzu. Przedstawiciele tej grupy zainicjowali starania mające na celu uporządkowanie terenu i jego rewitalizację. W tamtym czasie częściowo odnowiono obszar cmentarza oraz remontowano ogmurzenie, ponieważ jego brak sprzyjał kradzieżom nagrobków. Wówczas również pojawiła się koncepcja kolejnego przeniesienia cmentarza, jednak Leona Schönkera, przewodniczącego Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Oświęcimiu, skutecznie zablokował te plany, przekonując, iż teren powinien pozostać zarezerwowany dla celów cmentarnych.

W latach 70. i 80. XX wieku cmentarz był wielokrotnie dewastowany przez wandali. Dopiero w latach 1987–1988 nastąpiła jego gruntowna renowacja i uporządkowanie. Na grobach rodziny Scharfów postawiono także ohel, który ufundował Asher Scharf z Nowego Jorku.

Początek XXI wieku

W 2000 roku na cmentarzu odbył się pochówek ostatniego żydowskiego mieszkańca Oświęcimia, Szymona Klugera, który zmarł 26 maja tegoż roku. Jego ciało zostało złożone w specjalnie wybudowanym ohelu. W latach 2003–2004 miejsce to ponownie poddane zostało renowacji, co przyczyniło się do poprawy jego stanu oraz przywrócenia odpowiedniej rangi.

Pochowani i nagrobki

Na terenie Cmentarza Żydowskiego w Oświęcimiu spoczywa wiele znamienitych postaci, których działalność miała znaczący wpływ na lokalną społeczność oraz kulturę regionu. Poniżej przedstawiamy kilka z nich:

• Jakub Haberfeld (1839–1904) – pełnił funkcję prezesa Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Oświęcimiu, był radnym oraz właścicielem znanej Fabryki Wódek i Likierów.
• Józef Thieberg (1855–1916) – jego nagrobek odnaleziono przy okazji rozbiórki pomnika na pobliskim cmentarzu katolickim. Thieberg był radnym miasta oraz przewodniczącym Gminy Wyznaniowej w Oświęcimiu w latach 1910–1916.
• Wiktor Owadja Leibler (1869–1929) – znany właściciel hotelu Herz, radny oraz aktywny działacz organizacji syjonistycznych. Był jednym z założycieli miejscowego gimnazjum, które obecnie funkcjonuje jako liceum im. ks. Stanisława Konarskiego.

Te postacie przyczyniły się do rozwoju regionu i stanowią ważny element historii Oświęcimia, a ich nagrobki są świadectwem dawnej kultury i tradycji żydowskich w tym obszarze.

Formy nagrobne

„Na terenie cmentarza żydowskiego w Oświęcimiu dominującą formą nagrobków są klasyczne, płaskie macewy wykonywane z piaskowca. Niestety, skutek działania czasu oraz właściwości materiału powodują, że nagrobki te nierzadko ulegają stopniowemu rozwarstwieniu i zniszczeniu. Współistnieją tutaj również inne formy, takie jak obeliski oraz niewielkie, pionowe płyty nagrobne.

Na nagrobkach zdobionych są liczne reprezentacje dekoracyjne i symboliczne, które odzwierciedlają bogaty świat symboliki oraz mistycyzmu judaizmu. W przestrzeni tego cmentarza szczególnie często można spotkać symbole takie jak: motyw korony, drzewa palmowego oraz pięcioramiennego świecznika.

Macewy

Płaskie nagrobki, znane jako macewy, mają zazwyczaj klasyczny kształt prostokąta, który jest zamknięty półkolistym łukiem lub rzadziej, w formie zwieńczenia dwuspadowego. Zwieńczenia nagrobków najczęściej szczycą się elementami dekoracyjnymi oraz formułami wstępnymi do inskrypcji. Co ciekawe, w przypadku niektórych nagrobków tekst często oddzielany jest od zwieńczenia przy pomocy profilowanego gzymsu. Z przodu macewy zazwyczaj znajduje się napis, najczęściej w języku hebrajskim. Na kilku grobach małżonków zrealizowano pomysł bliźniaczych macew, które mają zamknięcia półkoliste.

Na cmentarzu można odnaleźć nagrobek Abrahama Aby, będący najstarszą macewą, jaką znaleziono na tym terenie. W obecnej chwili jest on odrestaurowany i włączony do ekspozycji Muzeum Żydowskiego w Oświęcimiu. Abraham Aba zmarł 21 października 1757 roku.

Obeliski

Obelisk to niezwykła forma nagrobku o monolitycznym, czworokątnym kształcie, która zwęża się ku górze i ma ściętą górną część. Napisy na obelisku umieszczane są zarówno na cokole, jak i na górze obelisku, gdzie zdobi się go dodatkowymi elementami ozdobnymi oraz symbolicznymi. Takie pomniki fundowane były najczęściej przez zamożniejszych mieszkańców miasta, w tym przez rodzinę Haberfeldów.

Stele

Stela to forma, która składa się z pionowych płyt zwieńczonych dwiema półkolumnami oraz frontonem, który zwykle ma kształt łuku lub trójkąta. Pomiędzy półkolumnami zazwyczaj umieszczona jest tablica inskrypcyjna, a w zwieńczeniu można znaleźć bogate przedstawienia symboliczne.

---

Oceń: Cmentarz żydowski w Oświęcimiu

---