Szymon Syreński (Syreniusz)

---

Życiorys

Szymon Syreński, znany również jako Syreniusz, przyszedł na świat około 1540 roku w Oświęcimiu, jako syn mieszczanina Mikołaja. W literaturze polskiej najczęściej występuje pod latynizowaną formą swojego imienia – Syreniusz. Mimo licznych spekulacji, szczegóły dotyczące jego wczesnych lat oraz początkowego wykształcenia są nieznane.

W latach 1560–1569 odbył studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Krakowskiego, gdzie uzyskał zarówno tytuł magistra sztuk wyzwolonych, jak i doktora filozofii. Po ukończeniu studiów przyjął rolę guwernera i wraz z podopiecznymi, Wojciechem Herburtem oraz Jerzym Kormanieckim, ruszył do Ingolstadtu. W tamtejszym uniwersytecie, założonym przez księcia Ludwika IX, rozpoczął studia w roku szkolnym 1569/1570, a następnie kontynuował naukę w latach 1570–1573 na Wydziale Filozoficznym tej uczelni.

W tym okresie dużo podróżował, odwiedzając Węgry, Niemcy, Niderlandy oraz Szwajcarię. Pobyty w tych krajach pozwoliły mu na poznanie prywatnych ogrodów roślin leczniczych, jakie znajdowały się w Augsburgu, Heidelbergu i Moguncji. Około 1573 roku udał się do Włoch, aby rozpocząć studia medyczne na Uniwersytecie w Padwie, uznawanym wówczas za jeden z najważniejszych ośrodków medycyny i botaniki. Jego nauczycielami byli znani uczeni, w tym Bernard Saternus oraz Hieronim Capivaccio. Szczególnie blisko związany był z Melchiorrem Wielandem, który prowadził pierwszą na świecie katedrę botaniki lekarskiej oraz był dyrektorem padewskiego ogrodu botanicznego.

W okresie kiedy zajmował się nauką, Syreniusz miał wiele wolnego czasu, który poświęcał na obserwacje roślin: zarówno hodowanych w ogrodach, jak i dziko rosnących, głównie w regionach Padwy i Wenecji. Dyplom ukończenia studiów, tytuł doktora medycyny, zdobył 13 lutego 1577 roku, otrzymując go z rąk Geronima Mercuriali, który pełnił rolę jego opiekuna naukowego.

W 1578 roku Syreniusz wrócił do Polski, osiedlając się w Lwowie, gdzie rozpoczął praktykę lekarską. Jego zamiłowanie do botaniki pozostało aktualne, badał florę najbliższej okolicy, a także podróżował do dalszych regionów, takich jak Podole, Pokucie czy okolice Bieszczadów i Babiej Góry. Utrzymywał również kontakt z innymi pasjonatami botaniki z różnych części kraju.

W roku 1588 Syreniusz przeniósł się do Krakowa, gdzie został lekarzem dla ubogich na podstawie fundacji Piotra z Poznania, które pełnił aż do śmierci. W zamian za darmowe leczenie, otrzymał od fundatora mieszkanie w budynku przy ul. Wiślanej. 15 lipca 1590 roku został przyjęty do Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Krakowskiego, gdzie uzyskał nostryfikację dyplomu padewskiego na podstawie rozprawy naukowej. Jego prace dydaktyczne i charytatywne połączone były z tworzeniem jego największego dzieła, „Zielnika”. W 1600 roku pełnił rolę dziekana, a dwa lata później objął nowo powstałą katedrę botaniki, stając się pierwszym profesorem na tej pozycji.

Posiadał bogaty zbiór książek, a niektóre z nich znajdują się w krakowskich bibliotekach, w tym rzadkie wydanie Psałterza w czterech starożytnych językach. Zmarł 29 marca 1611 roku w Krakowie, pozostawiając żonę i trzy córki: Elżbietę, Eufemię oraz małą Jadwigę. Informacja o jego śmierci pojawiła się w dzienniku jezuitów, w kościele św. Barbary, gdzie ksiądz Wielowiecki podkreślał jego wpływ na społeczność i dzieło naukowe.

W późniejszych latach Syreniusz był wspominany jako wybitny botanika. G. Gola, badając historię Ogrodu Botanicznego w Padwie, wymienia go wśród uczonych, którzy ukończyli tę uczelnię w XVI wieku. Szymon Starowolski zaznaczał, że Syreniusz zdobył miano znakomitego medyka, z racji posiadanych przez niego gruntownych informacji o roślinach. Na przestrzeni lat jego dzieło, a zwłaszcza „Zielnik”, zyskiwały uznanie, a ks. Stanisław Bonifacy Jundziłł nazywał je zasługującym na szacunek. W 1841 roku Szopowicz wydał pracę poświęconą Syreniuszowi w języku łacińskim, natomiast Ambroży Grabowski, w swojej monografii z 1840 roku, szeroko opisuje życie i osiągnięcia autora „Zielnika” o nim.

Działalność naukowa

Działalność badawcza Syreniusza rozpoczęła się już na studiach, które odbywał na uniwersytecie w Padwie. W trakcie tego etapu swojej kariery zajmował się obserwacjami roślin, zarówno tych uprawnych, jak i dziko rosnących, koncentrując się głównie na rejonach Padwy oraz Wenecji.

Po powrocie do Polski w 1578 roku kontynuował swoje badania botaniczne w wielu miejscach, takich jak Lwów, Kamieniec Podolski, Babia Góra, Podole, Pokucie oraz w Bieszczadach. Syreniusz, podobnie jak inni wybitni zielnikarze renesansu, tacy jak Marcin z Urzędowa, Stefan Falimirz oraz Gaspard Bauhin, postawił sobie za cel dokładne opisanie gatunków roślin, które były użytkowane w ówczesnej Europie Środkowej i Południowej.

W szczególności poświęcił on sporo uwagi roślinom zbożowym, co odzwierciedlało jego zainteresowania. Większość zbadanych przez niego gatunków to rośliny rodzime dla Europy, jednak jego zainteresowania sięgały również nowych „przybyszów” z różnych kontynentów, które pojawiły się w Europie w toku rozwoju cywilizacji.

Dla licznych gatunków, które badał, Syreniusz dostarczył informacji na temat ich aklimatyzacji w Polsce oraz sąsiednich krajach. Przykładami mogą być słonecznik (Helianthus annuus L.), który świeżo przybył z Ameryki, oraz tatarak (Acorus calamus L.), mający swoje korzenie w Azji, o którym Syreniusz zauważył, że został rozpowszechniony w Polsce przez Tatarów, co również wyjaśnia jego nazwę: „tatarskie ziele”.

Uwieńczeniem jego trzydziestoletniej działalności badawczej było dzieło, które miało ogromne znaczenie jak na ówczesne czasy. Syreniusz zlecił druk swojego monumentalnego Zielnika w 1611 roku, co stanowiło znaczący krok w rozwoju botaniki.

Publikacje

Pierwsza znana publikacja Syreniusza, choć nie związana z jego głównym obszarem badań, jakim była botanika, dotyczyła medycyny. Mowa tutaj o rozprawie zatytułowanej Quaestio […] Medicae […], wydanej w Krakowie w 1590 roku. To właśnie na podstawie tego dzieła uzyskał on nostryfikację dyplomu uzyskanego na Uniwersytecie w Padwie.

Drugim, ważnym dziełem, które autor tworzył przez ponad trzy dekady, jest Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią. Pomimo długiego okresu pracy, efektem jego starań była obszerna praca, w której szczegółowo opisano różne zioła, rośliny i ich zastosowania. Dzieło to zawiera informacje na temat:

• imion, kształtu i przyrodzenia ziół,
• ich skutków oraz właściwości,
• wykorzystania w przygotowywaniu trunków, syropów, wódek i likworów,
• różnorodnych roślin oraz kamieni szlachetnych,
• zwierząt czteronożnych, ptaków i ryb,
• leków i zastosowań w praktyce medycznej.

Praca została podzielona na osiem ksiąg, które skierowane były do różnych odbiorców, takich jak lekarze, aptekarze, cyrulicy, barbirze, końscy lekarze, ogrodnicy oraz kucharze. Jest to dzieło niezwykle bogate w treść, z wielu względów istotne dla ludzi zajmujących się zdrowiem zarówno ludzi, jak i zwierząt. Wydanie nastąpiło w Krakowie w roku 1613.

Zielnik

Zielnik, będący ilustrowaną książką o roślinach użytkowych, liczy sobie aż 1584 strony. To wyjątkowe dzieło przedstawia informacje o najistotniejszych gatunkach roślin znanych i wykorzystywanych w XVI wieku w rejonach Europy Środkowej oraz Południowej. Autor zawarł wiele wartościowych informacji odnoszących się do flory Polski, a szczególnie wyróżnia się opis roślin z ówczesnych granic kraju. W kontekście występowania roślin, dotyka on specyficznych regionów, takich jak Podole czy Pokucie. Dla licznych gatunków, takich jak goryczka (Gentiana punctata L.) występująca w Tatrach oraz rutwica (Galega officinalis L.) rosnąca w pobliżu Krakowa, autor przedstawia szczegółowe lokalizacje, np. na Prądniku oraz Grzegórzkach, współczesnych dzielnicach Krakowa. To jedno z pierwszych cennych dokumentów mówiących o florze w tym regionie Europy.

Dzieło to zawiera opisy aż 765 różnych roślin, w tym głównie tych o działaniu leczniczym, a także ich zastosowanie w rzemiośle, weterynarii, i gospodarstwie domowym. Jego użytkowy charakter zdecydowanie podkreśla długi tytuł Zielnika, sugerujący, iż był on skierowany do lekarzy, aptekarzy, cyrulików, oraz wielu innych specjalistów, jak również do szerszej publiczności. Oprócz recept na ziołowe lekarstwa, Zielnik zawiera także przepisy kulinarne, porady dotyczące zwalczania szkodników oraz tradycyjne obrzędy związane z roślinami.

Każdy rozdział wzbogacony jest o drzeworyty ukazujące rośliny – niezależnie od stadiów ich rozwoju, wznosząc się w kierunku opisu ich kwiatów, korzeni, a często także owoców i nasion. Przy ówczesnym stanie wiedzy, zawarte w Zielniku porady dawały szansę na zdrowienie wielu osobom. Warto również zauważyć, że był on szeroko cytowany przez polskich botanistów aż do początku XIX wieku, chociaż utracił swoje znaczenie z perspektywy naukowej. Mimo to, pozostawał wciąż doceniany i wykorzystywany w szlacheckich domach oraz aptekach jako praktyczny poradnik zielarski.

W Rosji dzieło Syreniusza zyskało na popularności; przekłady na język rosyjski z XVII wieku są dziś przechowywane w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Petersburgu. Natomiast na zachodzie Europy Zielnik jest praktycznie nieznany, co najprawdopodobniej jest związane z tym, że opublikowano go w języku polskim. Syreniusz dostarcza unikalnej wiedzy na temat sposobów wykorzystania lokalnych zasobów przyrodniczych, co czyni jego dzieło niezwykle cennym źródłem do badania historii upraw i aklimatyzacji roślin na kontynencie. Jak pokazuje kwerenda przeprowadzona w latach 1995-1996 przez prof. Krzysztofa Rostańskiego i prof. Alicję Zemanek, w Polsce i sąsiednich krajach przetrwało do dziś co najmniej 119 egzemplarzy jego Zielnika.

Okoliczności powstania i druku

Dzieło Syreniusza powstawało przez ponad 30 lat, w trakcie jego działalności lekarskiej (około 1580–1610). Rękopis został doprowadzony do końca, gdy autor miał około 70 lat. Na przełomie 1610 i 1611 roku, rozpoczął proces wydawania Zielnika własnym sumptem, w krakowskiej drukarni Mikołaja Loba. Niestety, po częściowym wydrukowaniu tekstu zmarł, co spowodowało dalsze trudności związane z publikacją dzieła.

Po jego śmierci, drukarz przerwał działania, dopominając się – jak się okazało niesłusznie – o wynagrodzenie. Rozprawy przed uniwersyteckim sądem rektorskim trwały wiele miesięcy. Analiza sprawy wykazała nieuczciwe praktyki drukarza, który najprawdopodobniej zniszczył oryginalną umowę i domagał się większej kwoty. Testament Syreniusza przewidywał, że jego ostatnią wolę będą realizować Gabriela Joannicego i Wojciech Borowiusz. Joannicy, przyjaciel i uczeń Syreniusza, z pasją podjął się zadania ukończenia dzieła, a jako nadworny lekarz Anny Wazówny, poprosił ją o wsparcie finansowe dla druku.

W marcu 1612 roku, Joannicy, rezygnując ze współpracy z Lobem, powierzył dokończenie Zielnika krakowskiemu typografowi Bazylemu Skalskiemu, którego nazwisko znalazło się na kolofonie książki. Dzięki dotacji królewny Anny, nazywanej „królową botaniki polskiej”, dzieło ukazało się w marcu 1613 roku. Fundusze pochodziły z pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży jej klejnotów. W analizie sprawy spadkowej (źięciowie Jan Molenda kontra Jakub Wiązownicki) można przypuszczać, że całkowity nakład wynosił od 900 do 1000 egzemplarzy, a cena jednego z nich wynosła około 5 i pół złp. Dla porównania, za taką kwotę można było nabyć 2 beczki soli lub 2,5 korca zboża. Nakład rozszedł się w ciągu XVII wieku.

Spis treści

Zielnik ma format folio 2, a jego typowe wymiary to 23 cm x 32,5-34 cm. Całość obejmuje 1584 strony, z czego 1540 jest numerowanych, a 44 pozostają nienumerowane. Składa się z następujących części:

• dedykacja dla Gabriela Joannicego, fundatora wydania, królewny Anny Wazówny (s. 3 nlb.),
• wiersz Jana Achacego Kmity Do Czytelnika (polecający Zielnik czytelnikom pragnącym troszczyć się o zdrowie) (s. 1 nlb.),
• Rejestr Lekarstw […] (ss. 16 nlb.),
• właściwy tekst podzielony na pięć ksiąg (ss. 1-1533),
• ryciny opuszczone w treści (ss. 1533-1535),
• rozprawa O Żydach rzecz krótka, napisana częściowo przez Syreniusza (s. 1536-1539),
• errata pt. Omyłki […] (s. 1540),
• indeksy nazw roślin w języku łacińskim, polskim i niemieckim (ss. 24 nlb.),

Idea i układ

Ujawniający się w marcu 1613 roku tekst Zielnika składa się z pięciu ksiąg (I-V): ks. I – O Ziołach Rozmaitych; ks. II – O prostych Lekarstwach z Dioszkorida, oraz wielu innych. Wskazówki na karcie tytułowej oraz w samym tekście sugerują, że oryginalnie rękopis obejmował 8 ksiąg, z czego trzy ostatnie traktowały o minerałach i zwierzętach. Gabriel Joannicy był w trakcie przygotowywania wydania drugiej części Zielnika, jednakże zmarł (30 kwietnia 1613), co przekreśliło jego plany dotyczące publikacji. Oryginał zaginionych materiałów nigdy nie został odnaleziony.

Opublikowane księgi zostały podzielone na 719 mniejszych rozdziałów, z których każdy otwiera drzeworyt rośliny oraz zawiera opis od jednego do kilkunastu gatunków i odmian. Informacje o roślinach są przedstawione według stałego wzoru, co odzwierciedla nowoczesność Zielnika. W skład tego wzoru wchodzą:

• nazwa rośliny w łacinie, polskim i niemieckim;
• opis morfologiczny oraz informacje na temat siedlisk, czasu zbioru, lokalizacji itd. (w podrozdziale Miejsce);
• ogólna charakterystyka właściwości leczniczych według skali Dioscoridesa-Galena (podrozdział Przyrodzenie);
• informacje o wykorzystaniu, głównie w medicynie (podrozdział Moc i skutki);
• dyskusja i krytyka autorów oraz zastosowania gatunków (podrozdział Rozsądek);

Nomenklatura i terminologia

W Zielniku, łacińskie i niemieckie nazwy roślin zostały zaczerpnięte od różnorodnych uczonych, od starożytnych po te współczesne. Istotne w kontekście historii nauki jest wprowadzenie przez Syreniusza polskiej terminologii oraz nazywactwa botanicznego. Polskie nazwy, opierające się na języku codziennym, doświadczeniach wcześniejszych zielnikarzy oraz często tworzone przez samego Syreniusza, zostały spisane i przejęte przez późniejszych botaników. W efekcie, wiele z tych nazw przetrwało do dziś, takich jak barszcz, dziewięćsił, goryczka, kokornak, oset, wilżyna.

Bibliografia

Podobnie jak zielnikarze z innych krajów, Syreniusz korzystał z trzech podstawowych źródeł w swoich pracach:

• literatura – prace około 50 autorów ze starożytności, średniowiecza oraz renesansu, w tym najczęściej cytowana praca Dioskurydesa pt. De materia medica (Materia Medica) (około 60 r. n.e.), ciesząca się wtedy dużym uznaniem;
• obserwacje roślin, zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych;
• rozmowy z lokalnymi zielarzami, które dostarczały informacji o nazwach oraz tradycyjnej wiedzy dotyczącej używania ziół.

Na cześć Syreniusza, w 1984 roku na kamienicy nr 11 przy Rynku Głównym w Oświęcimiu odsłonięto tablicę pamiątkową z następującym tekstem: SZYMON / SYREŃSKI / SYRENIUS / 1540 – 1611 / TWÓRCA PIERWSZEGO W POLSCE DZIEŁA BOTANICZNEGO ZIELNIK HERBARZEM Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO ZOWIĄ – 1613 r. / DOKTOR UNIWERSYTETU / W PADWIE / PROFESOR AKADEMII KRAKOWSKIEJ / LEKARZ UBOGICH W KRAKOWIE / WYBITNEMU UCZONEMU HUMANIŚCIE / MIASTO RODZINNE / OŚWIĘCIM 1984 r.

---

Oceń: Szymon Syreński (Syreniusz)

---